Het gebeurde in het jaar waarin de eerste dieselmotor één minuut liep. Het jaar waarin de ANWB de eerste wegwijzer plaatste en in een kelderkroeg in Zwolle de voorloper van de PvdA het levenslicht zag. Op 30 september 1894 werd in Theater Diligentia aan de voorname Lange Voorhout, op een steenworp afstand van het Binnenhof, de Nederlandse Vegetariërsbond opgericht.
De route naar macht en invloed is vanuit de kelderkroeg in Zwolle aanmerkelijk korter dan vanuit het theater aan de Lange Voorhout gebleken. Maar waar de sociaaldemocratie in Nederland op sterven na dood lijkt en de dieselmotoren alweer uit de steden geweerd worden, is de boodschap van de Vegetariërsbond nog steeds springlevend. De Vegetariërsbond gaf al snel een blad uit, de Vegetarische Bode, wat de voorloper van LekkerVega Magazine is. Wie de historische exemplaren van de Vegetarische Bode doorneemt, ziet dat de motieven om voor vegetarische voeding te kiezen door de decennia heen wisselen, maar in kiemvorm is bijna elk argument wel in de eerste nummers van de Bode te vinden.
Op 30 sept 2024, tijdens ons jubileumdiner in Diligentia Den Haag, hield historicus Harry Berg zijn feestrede.
Die feestrede geeft een historisch en toch kort perpectief van 130 jaar Vegetariërsbond, inclusief de hoofdrolspelers (m/v), smeuïge verhalen en foto’s, is hier gratis te downloaden.
Harry Berg is medewerker van het Art Nouveau festijn in Den Haag, dat twee jaar geleden koos voor het vegetarisme als speerpunt. Want naast Art Nouveau was ook het vegetarisme een beweging die rond 1900 opkwam. En zo kwam het dat Harry twee jaar geleden het eerste vegetarische restaurant van Nederland POMONA weer even voor drie dagen heropende. Het diner was in het oorspronkelijke gebouw van POMONA in de oorspronkelijke eetzaal.
KRASNAPOLSKY
Spilfiguur in de eerste jaren is de waterbouwkundig ingenieur Felix Ortt. Ortt wiens getijdentabellen tot in de jaren ’80 door Rijkswaterstaat gebruikt werden, was een bloemrijk persoon, geïnspireerd door het ferme standpunt tegen vleesconsumptie van de Russische schrijver Leo Tolstoj. Ortt schreef talloze boeken over vegetarisme en gezondheid, filosofische werken over het ‘pneumatisch-monisme’ en over zijn ontmoetingen met natuurgeesten. In een aantal titels wordt de voordelen voor de gezondheid besproken die vegetarische voeding biedt. Want gezondheid was voor veel vroege vegetariërs geen leidend motief, de breed gedragen opvatting dat vegetarische voeding ongezond is, stond de groei van het vegetarisme wel in de weg. Gelukkig bleken er bij de verdediging van de vegetarische voedingswijze ook toen al heel wat gezondheidskundige bezwaren tegen overmatige vleesvoeding in te brengen. Veel meer dan tegenwoordig was het vegetarisme een beweging die beïnvloed werd door spirituele stromingen. Theosofen, Rozenkruisers en later Antroposofen zagen af van vleesvoeding omdat dit hun spirituele ontwikkeling in de weg stond. Hier zien we de duidelijke invloeden uit India en Indië, waar vegetarisme een normaal verschijnsel was.
Het mag dan ook niet verbazen dat Den Haag, dat altijd sterke banden heeft gehad met Indië en ook binnen de genoemde spirituele stromingen een belangrijke rol speelde, het toneel van de eerste vegetarische activiteiten was. Ook het eerste vegetarische restaurant in het illustere hotel Pomona was in Den Haag gevestigd. De clientèle bestond uit eenvoudige middenklassers, maar ook filosofen en schrijvers waren er te vinden. Bertrand Rusell en Ludwig Wittgenstein voerden er gesprekken. Vanaf die eerste jaren neemt het belang van de vegetarische beweging sterk toe. Het is de beweging van de toekomst. Dit gebeurt door heel Europa. Zo noteerde in 1914 de Moskouse Bond van Vegetariërs 642.000 bezoekers van eigen eetgelegenheden. Het vegetarisme had de toekomst, maar deze toekomst werd de beweging op 28 juli 1914 met het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog bruut ontstolen. Plotseling slaat het sentiment om. Voor veel mensen lijkt het plotseling elitair om over voeding na te denken terwijl de wereld in brand slaat.
De eerste grote wereldbrand raast grotendeels aan Nederland voorbij. Maar het elan van de bewuste Europese avant-garde beweging is geknakt. De tweede catastrofe doet ook Nederland aan. In de zware jaren van de oorlog die voor een deel van het land uitmondde in de hongerwinter was er nog maar een enkeling bezig met het vegetarisme. Maar omdat vegetariërs hun voedselbonnen voor vlees alleen in konden ruilen tegen bonnen voor groente als ze lid waren van de Vegetariërsbond, verdubbelde het aantal leden van de bond. Cynisch genoeg werd er in deze jaren natuurlijk historisch weinig vlees gegeten. Een tijdgenoot maakte de observatie dat de betere restaurants bij gebrek aan vleeswaren over waren gestapt op overwegend vegetarische menu’s. Je kon er in die tijd beter vegetarisch uit eten dan voor en na de oorlog.
In 1950 vindt er een primeur plaats. In Oosterbeek wordt met behulp van de Vegetariërsbond het eerste – en tot op heden enige (in geheel Europa) – vegetarische bejaardentehuis opgericht. Het draagt tegenwoordig de naam ‘Felixoord’, met een knipoog naar Felix Ortt, de man die zoveel betekend heeft voor het vegetarisme in Nederland.
En dan, begin jaren ’70 lijkt er een nieuwe lente voor het vegetarisme aan te breken. In 1972 verschijnt het rapport van de Club van Rome, ‘Grenzen aan de Groei’. Het rapport stelde op basis van computersimulaties dat groei van de wereldbevolking en de daarmee gepaard gaande industriële consumptie de aarde zouden uitputten. De limieten van het aardse ecosysteem zouden in de nabije toekomst bereikt worden. Als we op dezelfde voet verder zouden gaan, zouden milieuvervuiling en hongersnood de toekomst bepalen. De consumptie van vlees en de veehouderij waren mede verantwoordelijk voor de dreigende catastrofe. Om een kilo vlees te produceren is al snel vier tot vijf kilo eetbaar graan nodig (bron). Door de grootschalige consumptie van vlees komen de ecologische grenzen van de planeet sneller in zicht. Wouter van Dieren, mede-auteur van het rapport, schreef vanuit deze gedachte het vegetarisch kookboek ‘Eten van Moeder Aarde’. Er werden wereldwijd 3,5 miljoen exemplaren van verkocht. De recepten waren achteraf gezien ‘niet te eten’, vertrouwde de auteur de schrijver van dit artikel toe. Maar een belangrijk doel was bereikt: mensen werden zich bewust van de impact van vleesproductie en -consumptie. De harde rekensom dat er voor de productie van vlees een veelvoud aan eetbaar graan nodig is, is echter tot op de dag van vandaag relatief onbekend gebleven. Dit jaar nog organiseerde de Vegetariërsbond in Pakhuis de Zwijger in Amsterdam een thema-avond Wereldvoedselverdeling (videoverslag Youtube) met deskundigen over dit onderwerp, waar zelfs de vertegenwoordiger van de landbouwsector toe moest geven dat de productie van vlees onder de streep inefficiënt is.
Ondanks het toegenomen bewustzijn neemt de vleesconsumptie jaar op jaar toe. De jaren ’70 waren ook de jaren dat het Productschap voor Vlees en Vee werd opgericht. Jarenlang werd de slogan ‘Vlees mevrouw, u weet best waarom’ herhaald. Met succes: de vleesconsumptie verdubbelt bijna van nog geen 50 kilo per persoon begin jaren ’70 naar meer dan 80 kilo per persoon in de jaren ’80. Vanwege het toenemende aandeel in de export is het aantal varkens in deze periode zelfs verdrievoudigd. Hiermee werd een ander aspect van de veehouderij steeds manifester: de bio-industrie of intensieve veehouderij. Protest tegen het grootschalig houden van dieren wordt een steeds belangrijker onderdeel van de vegetarische beweging. Vanuit de Vegetariersbond wordt in de jaren ’90 Stichting Animal Peace opgericht. Deze stichting ging later op in Wakker Dier.
Aan het begin van de 21e eeuw wordt er een volledig nieuw element toegevoegd aan de motieven om voor vegetarische voeding te kiezen: zorgen over het klimaat. Op deze golf van zorgen wordt het idee om minder vlees te eten voor het eerst weer tot grote hoogte opgestuwd en neemt het zelfs een prominente plaats in op conferenties, in wetenschappelijke rapporten en in beleidsadviezen. Plotseling staan veel seinen voor de vegetarische beweging – en vooral voor de vegan beweging – op groen. Na een aantal schandalen rond besmet vlees bloeit in Duitsland de belangstelling voor vegetarische en vegan voeding op. Er verschijnen talloze vegan influencers met een flinke online aanhang en in Nederland wordt de term ‘flexitariër’ gemunt voor mensen die minder vlees willen eten. Vegetarisch en Vegan staan volop in de belangstelling. De Vegetariërsbond organiseert op het Museumplein in Amsterdam een aantal versies van de Langste Vegetarische Tafel, waarbij met 1200 deelnemers het officieuze record ‘gezamenlijk vegetarisch eten’ gebroken wordt. Sinds de eeuwwisseling is de Vegetariërsbond voor Nederland de beheerder van het V-Label voor vegetarische en veganistische producten. Sinds 2016, toen Unilever besloot het logo op een groot deel van haar assortiment te plaatsen, is het logo prominent in de supermarkt aanwezig en heeft het aantal – wereldwijd – gekeurde producten de mijlpaal van 70.000 gehaald.
De Vegetariërsbond heeft het tij mee, maar tegelijkertijd moeten we natuurlijk vaststellen dat de wereld er compleet anders uitziet dan in 1894. Er worden in Nederland 120 miljoen kippen, schapen en koeien gehouden, de vleesconsumptie is verveelvoudigd en aan overconsumptie van vlees gerelateerde welvaarziekten nemen endemische vormen aan. Dat vegetarische voeding uitstekend binnen een gezonde leefstijl past wordt steeds breder geaccepteerd. Gezondheid wordt zelfs een motief om minder vlees of minder zuivel te eten. Wat rond de vorige eeuwwisseling voorzichtig begon is uitgegroeid. Waar het genoemde vegetarische hotel-restaurant Pomona pionierde is het vegetarische menu nu veel meer gemeengoed. De Vegetariërsbond hanteert tegenwoordig het label ‘LekkerVega Keurmerk’ voor restaurants met een goed tot uitstekend vegetarisch of veganistisch aanbod.
Restaurants per provincie – welke zit er bij jou in de buurt?
