Gezond in onze Voedselomgeving 2: Volksgezondheid is Armoedebeleid

 
In mijn eerste artikel van deze reeks heb ik laten zien waar je terecht kan voor betaalbaar en gezond voedsel (link onderaan) – belangrijk in tijden van stijgende prijzen. In dit tweede artikel bespreek ik waarom het kiezen voor goede voeding niet voor iedereen zo eenvoudig is en waarom gezond voedsel toegankelijker en goedkoper zou moeten worden.

Door: Daniël Gerritsen, expert Voeding & Gezondheid en Maatschappelijke Zaken
Datum van publicatie: 12-6-23
 

Onze voedselomgeving: volop verleidingen en keuzestress

Wat we eten en hoe vaak we eten, bepalen we zelf. Althans, dat we denken we graag: dat wij geheel vrij zijn en deze keuzes zelf maken. Het geïndividualiseerde beeld van de eigen verantwoordelijkheid waar de meeste van ons mee zijn opgegroeid, gaat echter niet op. Het maken van voedselkeuzes wordt namelijk door veel factoren in onze omgeving beïnvloed. Ik maak hier de balans op.
 
Aan de ene kant heb je je potje wilskracht. Die wilskracht is nodig om gezonde keuzes te maken en de aantrekkelijke, makkelijke, goedkope en ongezonde verleidingen te weerstaan. Maar na een drukke dag is er vaak weinig van die wilskracht meer over. Dan val je makkelijk voor de verleiding.
 
Aan de andere kant heb je te maken met je voedselomgeving: zo is het aantal verkooppunten van voedsel niet overal gelijk (in een dorp zijn de winkels of kramen beperkt, terwijl er in het centrum van een stad veel is). Ook het aanbod van voedsel is niet evenwichtig verdeeld: bij fastfoodketens tref je uitsluitend junkfood aan, terwijl je bij een groenteboer vooral onbewerkte producten vindt.

Ook de plek in de winkel of op het schap speelt een rol bij de beïnvloeding van je keuze: bij de kassa liggen ongezonde snacks en in het schap liggen de A-merken op ooghoogte. 
En dan is er nog de marketingmachine. Reclame voor voedsel is alom tegenwoordig: digitaal, via posters, uithangborden en andere marketinguitingen die overal je aandacht trekken. Zo’n 250 keer per dag word je in de publieke buitenruimte (zowel fysiek als digitaal) in verleiding gebracht door geurtjes, afbeeldingen van eten, slogans en reclamedeuntjes die in je hoofd blijven hangen. Natuurlijk vrijwel zelden met als doel om je meer groente te laten kopen.

De afgelopen 10 jaar is het aantal verkooppunten van ongezond voedsel in onze voedselomgeving met 30% toegenomen, terwijl het aantal gezonde verswinkels als de groenteboer en de bakker met 15% is afgenomen.[1] En ja, daar vind ik als gezondheidswetenschapper wel wat van, zeker omdat we in een almaar toenemende obesitasepidemie zitten.
 

De marketingmachine voor voeding poept in je hoofd

Marketing speelt een grotere rol in het sturen van ons gedrag dan veel mensen beseffen.[2] De marketingmachine van kleine lokale ondernemingen tot en met grote multinationals draait de hele dag op volle toeren. Met als doel jou te bewegen je euro’s uit te geven aan hun product. Terwijl je ondertussen denkt zelf de keuze voor hun product te hebben gemaakt. Grote bedrijven, die veelal ongezonde producten verkopen, geven een groot deel van hun budget uit aan het trekken van jouw aandacht. Zo gaf Albert Heijn in 2022 alleen al 98,8 miljoen uit aan advertenties.[3]

Betutteling van alle kanten

Initiatieven om de krachtige marketingfactoren die ons zogenaamd helpen bij het maken van een vrije keuze aan te pakken, worden verrassend genoeg niet gedwarsboomd door de zeer winstgevende multinationals. Maaar door de consumenten zelf.
Toen Haarlem een verbod op buitenreclame (o.a. bushokjes) voor vlees had ingesteld, was de verontwaardiging groot: het woord ‘betutteling’ klonk al voordat iemand ook maar ‘volksgezondheid’ had kunnen zeggen. De claim dat er met zulke maatregelen iets van je wordt afgepakt, is echter onjuist: het omgekeerde is namelijk het geval.
Via hun slimme marketing pakt de commercie juist jouw keuzevrijheid af. En van afpakken is sowieso geen sprake, aangezien mensen nog steeds vrij zijn om bijvoorbeeld vlees of sigaretten te kopen wanneer de marketing van ongewenst ongezond gedrag aan banden wordt gelegd. Bij tabak hebben we met z’n allen besloten dat de volksgezondheid zwaarder weegt dan de economische belangen van de producenten die hun producten in de publieke ruimte willen promoten. Dat is een politieke keuze. Helaas vindt het merendeel van onze volksvertegenwoordigers dat de vrijheid voor promotie van vastgesteld ongezonde keuzes – bijvoorbeeld het eten van junkfood en rood en bewerkt vlees – belangrijker is dan de volksgezondheid. Laten we hopen dat hier snel een omslag in komt, want dat is hard nodig.
 

Probleem voedselomgeving – segregatie

In de lente-editie van LekkerVega Magazine schreef ik dat welvaartsziekten als obesitas, diabetes type 2, hart- en vaatziekten en kanker accurater 'armoedeziekten' genoemd kunnen worden. De reden hiervoor is dat in wijken met minder welvaart deze ziekten vaker voorkomen. De verschillen in voedselomgeving spelen daar een belangrijke rol in. Dat zal ik uitleggen.
Om te beginnen is gezonde voeding per definitie duurder en minder toegankelijk dan ongezonde voeding. Daarnaast is er in de wijken waar het inkomen gemiddeld lager ligt dan in andere wijken sprake van een grotere dichtheid van ongezonde voedselaanbieders (inclusief hun marketingmachines). Ook neemt het aantal aanbieders van ongezond gemaksvoedsel er sneller toe. Kortom: een gezond voedselaanbod is daar steeds moeilijker bereikbaar.

Het potje wilskracht komt hier bovenop. Bij de groeiende groep van 1,1 miljoen Nederlanders die in armoede leeft, is de voorraad wilskracht opgebruikt doordat men de hele dag bezig is met grote financiële dilemma’s. Je hebt dus niet alleen minder te besteden voor gezonde voeding, maar ook qua wilskracht trek je aan het korte eind. Tim ’S Jongers beschreef het in VPRO’s Tegenlicht als volgt:
‘Slechte dag? Dan plof je op de bank met een glas wijn, chocola en bestel je eten. Morgen weer een kans. Slechte dag zonder geld? Dan ga je van tegenslag naar tegenslag en kom je thuis tussen de blauwe enveloppen. Dan ga je waarschijnlijk eerder roken en goedkope troep eten dan je afvragen waar je goedkoop de broccoli kan vinden.’
In de recente publicatie (13 april 2023) van het RIVM over verbetering van onze voedselomgeving staat helaas niks over armoedebestrijding.[4]
 

Conclusie

Onze voedselomgeving is niet ingericht ten behoeve van een gezonde samenleving, integendeel. Onze publieke ruimte is gekaapt door commerciële belangen. De meest kwetsbaren lijden hier het zwaarste onder. Werkelijke keuzevrijheid komt wanneer er geen commerciële marketingfactoren invloed op ons gedrag hebben. Het is hoe dan ook een verspilling van capaciteit en potentie om slimme mensen in te zetten om anderen te verleiden troep te kopen die ze niet nodig hebben. De hoge inflatie van het moment en groeiende vermogensongelijkheid zorgen ervoor dat er steeds meer mensen in armoede belanden en minder wilskracht hebben om gezonde keuzes te maken, waardoor armoedeziekten toenemen en mensen met weinig budget gemiddeld 25 jaar langer in slechte gezondheid leven en 8 tot 9 jaar eerder overlijden.
 

Oplossing voor verbetering volksgezondheid

Om onze volksgezondheid structureel te verbeteren, moet de gezonde keuze de makkelijkste en goedkoopste zijn. Een klein beetje gezonder eten levert een individu weinig gezondheidswinst op, maar de samenleving als geheel veel. Daarom is het in het belang van ons allemaal om armoede en segregatie tegen te gaan, en óók de zeggenschap over onze publieke buitenruimte terug te pakken, zodat reclame wat minder in ons hoofd poept en we wat meer wilskracht overhouden voor de belangrijke dingen in het leven.

Ik roep onze bestuurders op om beter armoedebeleid en een eerlijker economisch systeem te verwezenlijken. Dat kan bijvoorbeeld wanneer we vermogen zwaarder belasten en arbeid minder. Door meer belasting op vermogen te innen, slaan we meteen twee vliegen in één klap: het is eerlijker omdat de sterkste schouders dan de zwaarste lasten dragen én we pakken meteen de grootste oorzaak van gevaarlijke klimaatverandering aan – overconsumptie van luxe goederen door de meest welvarenden. Dat maakt al onze levens gezonder!
   

Dit artikel verscheen eerder in de Zomer-editie van LekkerVega Magazine (2023).